Γνωρίζουμε καλά πως η απόλαυση τείνει να εξαφανίζεται και να μας αφήνει ανικανοποίητους. Πάντα υπάρχει ένα είδος υποβόσκουσας λαχτάρας ό,τι και αν παίρνουμε, είτε είναι χρήματα είτε σεξ είτε οτιδήποτε άλλο. Στην αρχή αισθανόμαστε καλά αλλά έρχεται η ώρα που φεύγει ο ενθουσιασμός και θέλουμε περισσότερο. Δηλαδή, η απόλαυση δεν διαρκεί.

Η ικανοποίηση ποτέ δεν κρατάει για πάντα, όμως εμείς δεν φαίνεται να κατανοούμε αυτή την πραγματικότητα. Εστιάζουμε στην απόλαυση και όχι στο πόσο φευγαλέα είναι. Για παράδειγμα, καθώς προσμένω να φάω μια σοκολάτα, σκέφτομαι πολύ περισσότερο την απόλαυση, παρά την εξαφάνισή της. Προκειμένου να διερευνίσουμε τους λόγους πίσω απ’αυτή  τη δυναμική, θα εμβαθύνουμε στους βιολογικούς μηχανισμούς της λαχτάρας και της «εξάτμισης» της απόλαυσης, μέσα από την έρευνα σε μαϊμούδες. Μια τέτοια έρευνα έδειξε πως όταν οι μαϊμούδες γεύονταν λίγο χυμό φρούτων, η αιχμή του νευροδιαβιβαστή ντοπαμίνη σε μέρος του εγκεφάλου όπου η ντοπαμίνη φαίνεται να συσχετίζεται με την απόλαυση και την ανταμοιβή, διαρκούσε περίπου ένα τρίτο του δευτερολέπτου (βλ. παρακάτω εικόνα), δηλαδή πολύ λίγο. Αν θεωρήσουμε ότι οι μαϊμούδες έχουν παρόμοια δυναμική με αυτή του ανθρώπινου οργανισμού, μπορούμε ίσως να εξετάσουμε τη διαδικασία της φυσικής επιλογής ως μια πιθανή εξήγηση του γιατί η απόλαυση είναι τόσο παροδική.

Μέσα απ’ αυτό το πρίσμα, το ερώτημα είναι, γιατί η φυσική επιλογή «σχεδιάζει» τους εγκεφάλους έτσι ώστε η απόλαυση να είναι τόσο φευγαλέα; Γιατί δεν αφήνει απλώς την αιχμή της ντοπαμίνης ενεργή; Θα μπορούσε να ξεχειλίζει ντοπαμίνη για δέκα, είκοσι δευτερόλεπτα θεωρητικά, αλλά δεν συμβαίνει αυτό. Και γιατί εμείς δεν συνειδητοποιούμε το πόσο ραγδαία χάνεται η απόλαυση;

Χρησιμοποιούμε τα εισαγωγικά γιατί η φυσική επιλογή δεν είναι ενσυνείδητος σχεδιαστής. Ωστόσο, δημιουργεί όντως ζώα που μοιάζουν να έχουν σχεδιαστεί από έναν αρκετά ευφυή σχεδιαστή με ένα πράγμα κατά νου: να τα κάνει να μεταβιβάσουν τα γονίδιά τους στην επόμενη γενιά. Το να τρώνε τα βοηθάει να το κάνουν διατηρώντας τα ζωντανά. Το σεξ προφανώς βοηθάει να το κάνουν. Το να ενισχύσουν την κοινωνική τους θέση επίσης τα βοηθάει να το κάνουν επειδή φαίνεται να ισχύει πως στα πρωτεύοντα και σε κάποια άλλα είδη του ζωικού βασιλείου, η κοινωνική θέση συσχετίζεται με το να περάσεις γονίδια στην επόμενη γενιά.

Από τη σκοπιά της φυσικής επιλογής, προκειμένου τα ζώα να πετύχουν αυτούς τους στόχους, θα ‘πρεπε να σχεδιαστούν με βάση κάποιες αρχές. Καταρχήν, είναι προφανώς σκόπιμο τα ζώα να βιώνουν απόλαυση όταν πετυχαίνουν τέτοιους στόχους, δηλαδή, βρίσκουν φαγητό, κάνουν σεξ κοκ. Η απόλαυση ενισχύει τη συμπεριφορά, οπότε κάνει πιο πιθανό τα ζώα να επαναλάβουν τη συμπεριφορά που τα οδήγησε σε πρώτη φάση στο στόχο.

Η απόλαυση ωστόσο δεν πρέπει να κρατάει για πάντα, γιατί αν τρώγαμε ένα γεύμα, γεμίζαμε ευδαιμονία και δεν νιώθαμε ποτέ ξανά το δυσάρεστο αίσθημα της πείνας, τότε δεν θα τρώγαμε ποτέ ξανά και θα πεθαίναμε. Επίσης, αν κάναμε σεξ και μετά απλώς απολαμβάναμε την επακόλουθη ηδονή για πάρα πολύ καιρό, σκεφτόμενοι πόσο υπέροχο ήταν, μπορεί εν τω μεταξύ κάποιο άλλο ζώο του είδους μας που έκανε σεξ, να έλεγε: «Λοιπόν, σπουδαίο ήταν, αλλά με έχει πιάσει νευρικότητα. Θα πάω να φάω κάτι ή θα κάνω κάτι για να αυξήσω το κοινωνικό μου κύρος ή ίσως θα πάω να βρω κι άλλο σεξ.» Αυτό το ζώο θα περνούσε περισσότερα γονίδια από εμάς στην επόμενη γενιά. Οπότε, αυτά τα γονίδια της ανησυχίας και του να μην είσαι ικανοποιημένος για πολύ, τα οποία αυτό το ζώο διέθετε, θα τα πήγαιναν καλύτερα από τα δικά μας γονίδια.

Είναι επίσης σκόπιμο τα ζώα να επικεντρώνονται περισσότερο στην απόλαυση που θα αποφέρει το να επιτύχουν στόχους, παρά στην επικείμενη εξαφάνισή της. Προφανώς, αν εστιάζουμε σ’ αυτήν την απόλαυση, στο πόσο καλά θα νιώσουμε όταν πετύχουμε το στόχο, τότε θα έχουμε περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας. Ενώ αντίθετα εάν καθόμαστε και σκεφτόμαστε «η απόλαυση θα τελειώσει σε ένα νανοδευτερόλεπτο, γιατί να εργαστώ τόσο σκληρά;», τότε πιθανότατα θα καταλήξουμε μόνοι στο δωμάτιό μας γεμάτοι ανία, να διαβάζουμε υπαρξιακή φιλοσοφία ή κάτι τέτοιο. Κι αυτός σίγουρα δεν είναι τρόπος να μεταφέρουμε τα γονίδιά μας στην επόμενη γενιά!

Αυτές οι τρεις αρχές σχεδιασμού βγάζουν νόημα από τη σκοπιά της φυσικής επιλογής και παρεμπιπτόντως εξηγούν κάποια από τα διδάγματα του Βούδα. Για παράδειγμα, ο Βούδας είπε πως η απόλαυση δεν κρατάει, μας αφήνει ανικανοποίητους και η εξέλιξη εξηγεί το γιατί: η απόλαυση είναι σχεδιασμένη να εξαφανίζεται ώστε να μας αφήνει ανικανοποίητους και να έχουμε κίνητρο να βγούμε εκεί έξω, να κάνουμε περισσότερη δουλειά και να διαγράψουμε περισσότερα από τη λίστα της φυσικής επιλογής. Επίσης, ο Βούδας είπε πως επικεντρωνόμαστε στην ευχαρίστηση παρά στο ότι είναι στιγμιαία και η αδυναμία μας να κατανοήσουμε την προσωρινότητα της απόλαυσης, είναι απλώς άλλο ένα παράδειγμα της αποτυχίας μας να δούμε τον κόσμο καθαρά. Η εξέλιξη εξηγεί πως αν εστιάζουμε στο πόσο καλά θα νιώσουμε πετυχαίνοντας το στόχο, τότε έχουμε καλύτερο κίνητρο και αυξάνονται οι πιθανότητες επιτυχίας. Αυτό είναι ένα ακόμα παράδειγμα όπου η φυσική επιλογή δεν «νοιάζεται» για το εάν βλέπουμε τον κόσμο καθαρά. Γενικά, δεν την «απασχολεί» το αν είμαστε χαρούμενοι, δυστυχισμένοι, ανικανοποίητοι. Από την οπτική γωνία της φυσικής επιλογής, η ευτυχία είναι απλά ένα εργαλείο. Εάν το να είμαστε χαρούμενοι για λίγο, μας ενθαρρύνει, εντάξει. Εάν το να είμαστε δυστυχισμένοι, ανικανοποίητοι, εάν το να υποφέρουμε μας ωθεί να κάνουμε τη δουλειά που βρίσκεται στην ατζέντα της φυσικής επιλογής, τότε σε αυτές τις περιπτώσεις αυτό θα γίνει!

Όροι και Προϋποθέσεις Αναδημοσίευσης Περιεχομένου

Συγγραφέας άρθρου: Παναγιώτα Δ. Κυπραίου MSc Ψυχολογία Υγείας, MBPsS - Σωματική & Gestalt Ψυχοθεραπεύτρια (ECP) - Επόπτρια Σωματικής Ψυχοθεραπείας - Συντονίστρια Σχολών Γονέων https://www.psychotherapeia.net.gr

Πηγές

Wright, R. (n.d.). Buddhism and Modern Psychology. Princeton University. https://www.coursera.org/learn/science-of-meditation