Η Peg είχε πάει αρχικά σ’ ένα εκπαιδευτικό εργαστήριο Gestalt, όπου δούλεψε πάνω στη θλίψη και το θυμό που ένιωθε για τον άντρα της, ο οποίος είχε αυτοκτονήσει.

Η Peg είχε πάει αρχικά σ’ ένα εκπαιδευτικό εργαστήριο Gestalt, όπου δούλεψε πάνω στη θλίψη και το θυμό που ένιωθε για τον άντρα της, ο οποίος είχε αυτοκτονήσει. Ο θάνατός του την άφησε με όλη την ευθύνη για την ανατροφή των παιδιών τους και το ξεκίνημα μιας καριέρας εκτός σπιτιού για να συντηρήσει τον εαυτό της και την οικογένειά της. Ήταν γύρω στα 40 εκείνο τον καιρό. 

Με αξιοσημείωτο θάρρος και πρωτοβουλία, η Peg είχε οργανώσει μια κλινική αποκατάστασης που χρηματοδοτήθηκε από μια διακεκριμένη οργάνωση παροχής υπηρεσιών στη νότια Καλιφόρνια, όπου κατοικούσε η Peg.

Η Peg ήταν μία από τα 11 άτομα που συμμετείχαν στη δημιουργία ενός εκπαιδευτικού φιλμ, με τίτλο "Στο Τώρα", για τη θεραπεία Gestalt με τον Jim Simkin (1969). Ακολουθεί απόσπασμα από το φιλμ αυτό:

P: Έχω ένα … επαναλαμβανόμενο όνειρο. Βρίσκομαι στο στρατόπεδο Pendleton. Υπάρχει μια ανοιχτή ύπαιθρος. Φαρδιοί βρώμικοι δρόμοι διασταυρώνονται σε όλη την περιοχή. Μια σειρά από λόφους και κοιλάδες, λόφους και κοιλάδες. Και από τα δεξιά μου, μακριά, βλέπω ένα τανκ, όπως στο στρατό – τανκ πεζοναυτών με τα μεγάλα ίχνη … και υπάρχει μια σειρά απ’ αυτά και είναι όλα ερμητικά κλειστά και κάνουν ένα υπόκωφο βουητό πάνω σ’ αυτούς τους λόφους και κοιλάδες, όλα ερμητικά κλειστά. Και στέκομαι πλάι σ’ αυτό το δρόμο και κρατάω μια πιατέλα με μπισκότα. Και είναι ζεστά μπισκότα. Και είναι απλά πάνω στην πιατέλα – στέκομαι απλά εκεί και βλέπω τα τανκς να περνούν ένα τη φορά. Και καθώς φεύγουν τα τανκς, στέκομαι εκεί και τα παρακολουθώ. Και καθώς κοιτάζω στα δεξιά μου, βλέπω ένα – και υπάρχει ένα ζευγάρι γυαλισμένα μαύρα παπούτσια που φεύγουν μέσα από τα αποτυπώματα του τανκ καθώς περνάει το λόφο. Και καθώς έρχεται μπροστά μου … ο άντρας σκύβει εμπρός και το τανκ συνεχίζει και έρχεται προς εμένα και είναι ο καλύτερος φίλος του άντρα μου. Και πάντα ξυπνάω. Πάντα διακόπτω το όνειρο … και γελάω. Δεν είναι τόσο αστείο πια.

J: Πράγματι. Τι κάνεις;

P: Προσπαθώ να σταματήσω τα δόντια μου να τρίζουν.

J: Ποια είναι η αντίρρησή σου;

P: Δε μ’ αρέσει το αίσθημα του άγχους και φόβου που έχω τώρα.

J: Τι φαντάζεσαι;

P: Τον περίγελο.

J: Εντάξει. Ξεκίνα να περιγελάς. 

P: Peg είσαι γελοία. Είσαι χοντρή … είσαι τεμπέλα. Είσαι αστεία. Προσποιείσαι ότι είσαι ενήλικη και δεν είσαι. Όλοι όσοι κοιτάζουν ξέρουν πως μέσα σου είσαι ένα παιδί, μασκαρεμένο σε μια 39-χρονη γυναίκα και … είναι μια γελοία μεταμφίεση. Δεν έχεις καμιά δουλειά να είσαι 39. Μια γελοία ηλικία. Είσαι αστεία. Έχεις μια δουλειά χωρίς την παραμικρή ιδέα για το πώς να την κάνεις. Κάνεις κάθε είδους μεγαλειώδη σχέδια τα οποία δεν έχεις αρκετή ικανότητα να φέρεις εις πέρας και οι άλλοι θα γελάνε με σένα.

J: Εντάξει, τώρα σε παρακαλώ κοίταξε γύρω σου και δες πώς οι άλλοι γελάνε μαζί σου.

P: Φοβάμαι να το κάνω. [κοιτάει γύρω, αργά] Φαίνονται να με παίρνουν αρκετά στα σοβαρά.

J: Τότε ποιος γελάει μαζί σου;

P: Υποθέτω … μόνο η φαντασία μου … η …

J: Ποιος δημιουργεί τη φαντασία σου;

P: Εγώ.

J: Επομένως ποιος γελάει μαζί σου;

P: Ναι. Έτσι είναι. Στην πραγματικότητα γελάω μ’ αυτό που δεν είναι αστείο. Είμαι τόσο διαβολεμένα ανίκανη. [παύση]

J: Σε τι είσαι πραγματικά καλή;

P: Είμαι καλή με τους ανθρώπους. Δεν είμαι επικριτική. Είμαι καλή στη διαχείριση του σπιτιού. Είμαι καλή μοδίστρα, καλή μαγείρισσα …

J: Ίσως γίνεις καλή σύζυγος για κάποιον.

P: Ήμουνα.

J: Ίσως γίνεις ξανά καλή σύζυγος για κάποιον.

P: Δεν ξέρω.

J: Πες λοιπόν αυτή τη πρόταση. "Δεν ξέρω αν θα γίνω ποτέ καλή σύζυγος για κάποιον ξανά."

P: Δεν ξέρω αν θα γίνω ποτέ καλή σύζυγος για κάποιον ξανά.

J: Πες το σε κάθε άντρα που είναι εδώ.

P: Δεν ξέρω αν θα γίνω ποτέ καλή σύζυγος για κάποιον ξανά… [το επαναλαμβάνει πέντε φορές ακόμα]

J: Τι βιώνεις;

P: Έκπληξη. Θεέ μου… Υπέθετα ότι δεν θα γινόμουνα ποτέ ξανά καλή σύζυγος για κάποιον.

J: Σωστά.

J: Τι βιώνεις αυτή τη στιγμή;

P: Ικανοποίηση. Ευχαρίστηση. Αισθάνομαι καλά. Αισθάνομαι ολοκληρωμένη.

Αν και το "εισιτήριο εισόδου" της Peg ήταν ένα όνειρο, αυτό που ήρθε στο προσκήνιο ήταν το άγχος και οι φαντασίες της ότι θα γελοιοποιηθεί. Το όνειρο χρησίμευσε ως όχημα για το ξεκίνημα και, όπως συμβαίνει συχνά, η δουλειά οδήγησε σε ένα πολύ απρόβλεπτο αποτέλεσμα.

Στο διήμερο εργαστήριο κατά το οποίο γυρίστηκε το φιλμ, η Peg γνώρισε έναν άντρα

ο οποίος την έλκυσε και ο οποίος με τη σειρά του ελκύστηκε απ’ αυτήν. Άρχισαν να βγαίνουν και μέσα σε λίγους μήνες παντρεύτηκαν.

Ακολουθεί ένα δεύτερο δείγμα θεραπείας Gestalt, απόσπασμα από ένα βιβλίο του Simkin (1976) που επιδεικνύει κάποιες τεχνικές. Είναι η σύνοψη της δουλειάς που έγινε σε ένα εργαστήριο με έξι εθελοντές. Η πρωινή συνεδρία περιελάμβανε μια διάλεξη-επίδειξη και ένα φιλμ.

Jim: Θα ’θελα να ξεκινήσω λέγοντας πού βρίσκομαι και τι βιώνω αυτή τη στιγμή. Αυτό μου φαίνεται πολύ τεχνητό, με όλα αυτά τα φώτα και τις κάμερες και τον κόσμο τριγύρω. Αισθάνομαι με κομμένη την ανάσα και επιβαρημένος από τον τεχνικό εξοπλισμό και ενδιαφέρομαι πολύ περισσότερο να ξεφύγω από τα φώτα και τις κάμερες και να έρθω περισσότερο σε επαφή μαζί σας. [ρωτά τα ονόματα των συμμετεχόντων της ομάδας και παρουσιάζει τον εαυτό του]

Υποθέτω ότι όλοι σας είδατε το φιλμ και την επίδειξη και θα προτιμούσα να δουλέψω μαζί σας εφόσον αισθάνεστε έτοιμοι να δουλέψετε. Θα επαναλάβω το συμβόλαιό μας ή τη συμφωνία μας. Στη θεραπεία Gestalt το ουσιαστικό στοιχείο της επαφής είναι να λέτε που είστε, τι βιώνετε σε κάθε δεδομένη χρονική στιγμή και, αν μπορείτε, να παραμένετε στο συνεχές της συνειδητοποίησης, να περιγράφετε που εστιάζετε, τι συνειδητοποιείτε.

* * * * *

Tom: Αυτή τη στιγμή είμαι λίγο σφιγμένος, όχι τόσο λόγω του τεχνικού εξοπλισμού γιατί είμαι κάπως συνηθισμένος σ’ αυτό. Αισθάνομαι λίγο παράξενα για το ότι έχω ένα πρόβλημα μαζί σου. Σήμερα το πρωί, ήμουν αρκετά αναστατωμένος γιατί δεν συμφωνούσα με αρκετά απ’ αυτά για τα οποία μιλούσες και αισθάνθηκα αρκετά εχθρικά προς εσένα. Τώρα κατά κάποιο τρόπο σε αποδέχομαι σαν ένα άλλο άτομο.

Jim: Παρατηρώ τα πόδια σου αυτή τη στιγμή. Αναρωτιέμαι αν θα μπορούσες να δώσεις φωνή στα πόδια σου.

Tom: Φωνή στα πόδια μου; Εννοείς πώς αισθάνονται τα πόδια μου; Τι πρόκειται να πουν;

Jim: Απλά συνέχισε να το κάνεις αυτό και δες αν έχεις κάτι να πεις, ως τα πόδια σου.

Tom: Δεν καταλαβαίνω.

Jim: Καθώς μου έλεγες ότι αισθάνθηκες εχθρικά το πρωί, άρχισες να κλωτσάς και φαντάζομαι ότι έχεις κι άλλο κλώτσιμα να έρχεται.

Tom: Α, ναι. Υποθέτω ότι ίσως έχω λίγο κλώτσιμα ακόμα αλλά πραγματικά δεν αισθάνομαι ότι αυτό είναι πρέπον.  

* * * * *

Lavonne: Αυτή τη στιγμή αισθάνομαι ένταση.

Jim: Σε ποιόν μιλάς Lavonne;

Lavonne: Σκεφτόμουν για σήμερα το πρωί, αισθανόμουν πολύ εχθρική. Νομίζω ότι εξακολουθώ να είμαι κάπως εχθρική.

Jim: Συνειδητοποιώ ότι αποφεύγεις να με κοιτάξεις.

Lavonne: Ναι, γιατί πιστεύω ότι είσαι πολύ υπεροπτικός.

Jim: Αυτό είναι αλήθεια.

Lavonne: Και σα να μπορούσα να τσακωθώ μαζί σου.

Jim: Θα μπορούσες.

Lavonne: Ώστε η αποφυγή της επαφής με τα μάτια είναι κάτι σαν αναβολή του καυγά. Δεν ξέρω αν μπορούν να διαχωριστούν.

Jim: Θα ’θελες να μου πεις ποιες είναι οι αντιρρήσεις σου στην υπεροψία μου;

Lavonne: Δεν είναι πολύ ενθαρρυντικό. Αν έχω ένα πρόβλημα και σου μιλήσω γι’ αυτό και εσύ είσαι υπεροπτικός, τότε αυτό με κάνει υπεροπτική.

Jim: Αυτό που λες είναι ότι αντιδράς με τον ίδιο τρόπο. Η εμπειρία σου είναι ότι αντιδράς μ’ αυτό τον τρόπο.

Lavonne: Ναι. Κατευθείαν. Μετά, σ’ αυτό το πανεπιστήμιο αισθάνομαι ότι πρέπει να είμαι υπεροπτική και ότι πρέπει να είμαι σε άμυνα συνέχεια. Επειδή είμαι μαύρη, οι άλλοι αντιδρούν σε μένα με διαφορετικούς τρόπους … διαφορετικοί άνθρωποι … και αισθάνομαι ότι πρέπει να είμαι στα καρφιά τον περισσότερο χρόνο …

* * * * *

Mary: Θέλω να δουλέψω πάνω στα συναισθήματά μου για το μεγάλο μου γιο και τη διαμάχη που έχω μαζί του – μόνο που υποψιάζομαι ότι στην πραγματικότητα είναι μια διαμάχη που έχω με τον εαυτό μου.

Jim: Μπορείς να το πεις σ’ αυτόν; Δώσε του ένα όνομα και πες το σ’ αυτόν.

Mary: Εντάξει. Το όνομά του είναι Paul.

Jim: Βάλε τον Paul εδώ [άδεια καρέκλα] και πες αυτό στον Paul.

Mary: Paul, έχουμε πολλές προστριβές. Κάθε φορά που κάνεις το δικό σου, ανεξάρτητος, σε μισώ γι’ αυτό. Αλλά …

Jim: Μισό λεπτό. Πες την ίδια φράση στη Mary. Mary, κάθε φορά που κάνεις το δικό σου, ανεξάρτητη, σε μισώ γι’ αυτό.

Mary: Αυτό ταιριάζει. Mary, κάθε φορά που κάνεις το δικό σου, ανεξάρτητη, σε μισώ γι’ αυτό, γιατί δεν είσαι καλή μητέρα.

Jim: Δε γνωρίζω γι’ αυτό το "γιατί".

Mary: Όχι. Αυτό είναι το σκεπτικό μου. Είναι το ίδιο που κάνω στον εαυτό μου όταν κάνω γιόγκα.

Jim: Φαίνεσαι ταυτισμένη με τον Paul.

Mary: Είμαι. Αυτό το γνωρίζω. Ζηλεύω την ελευθερία του, από τον καιρό που ακόμα ήταν μικρό παιδί και πήγαινε στο δάσος. Ζήλευα τη δυνατότητά του να πηγαίνει στο δάσος.

Jim: Πες το στον Paul.

Mary: Paul, ακόμα και τότε που ήσουν μικρό παιδί και έφευγες ολόκληρο το Σάββατο και δε μου έλεγες πού πήγαινες αλλά απλά πήγαινες, σε ζήλευα γι’ αυτό, σε ζήλευα πάρα πολύ και αισθανόμουν πληγωμένη γιατί δεν μπορούσα να το κάνω κι εγώ.

Jim: Δεν μπορούσες ή δεν το έκανες;

Mary: Δεν το έκανα. Ήθελα να το κάνω αλλά δεν το έκανα.

Jim: Ναι. Εμένα, το να έχω κάποιον γύρω μου που μου υπενθυμίζει συνέχεια τι μπορώ να κάνω και δεν κάνω, πραγματικά με τσαντίζει πολύ.

Mary: Αυτό κάνω στον εαυτό μου. Συνεχώς υπενθυμίζω στον εαυτό μου τι μπορώ να κάνω και δεν το κάνω. Και μετά δεν κάνω τίποτα. Είμαι σε στασιμότητα.

Jim: Θα ήθελα να έρθεις σε επαφή με την κακεντρέχειά σου. Βάλε την κακεντρέχειά σου εδώ έξω και μίλα στον σαμποτέρ της Mary.

Mary: Ηλίθια. Έχεις χρόνο να κάνεις τη δουλειά σου. Επίσης έχεις την ενέργεια να κάνεις τη δουλειά σου … την οποία κατασπαταλάς. Ασχολείσαι με άπειρα πράγματα ώστε να έχεις δικαιολογία για να μην κάνεις τη δουλειά σου ή για να μην κάνεις οτιδήποτε άλλο … [παύση] Απλά σπαταλάς το χρόνο κάνοντας τον εαυτό σου δυστυχισμένο και τη ζωή σου πολύπλοκη.

Jim: Τι συμβαίνει εδώ; [δείχνει το χέρι της Mary]

Mary: Ναι. Σφιχτοχεριά …

Jim: Είσαι σφιχτοχέρα;

Mary: Ναι, νομίζω πως είμαι.

Jim: Εντάξει. Μπορείς να έρθεις σε επαφή με το άλλο σου κομμάτι – το γενναιόδωρο εαυτό σου;

Mary: Δε γνωρίζω πολύ καλά το γενναιόδωρο εαυτό μου.

Jim: Να είσαι ο σφιχτοχέρης εαυτός σου, λέγοντας απλά, "Γενναιόδωρε εαυτέ, δεν έχω επαφή μαζί σου, δε σε γνωρίζω, κ.λ.π."

Mary: Γενναιόδωρε εαυτέ, δεν ξέρω πολλά για σένα. Νομίζω ότι δοκιμάζεις κάθε τόσο, όταν δίνεις δώρα στους άλλους αντί να δίνεις στον εαυτό σου. Κατακρατείς πάρα πολλά που θα μπορούσες να δώσεις.

Jim: Τι έγινε μόλις τώρα:

Mary: Έκανα πρόβα. Δε μιλούσα στο γενναιόδωρο εαυτό μου. Μιλούσα σε … σένα κυρίως.

Jim: Δυσκολεύομαι να σε φανταστώ ως άτομο που κατακρατεί. Από την αρχή μου φάνηκες πολύ δραστήρια και ζωντανή, πολύ δοτική.

Mary: Δεν ξέρω αν είμαι πράγματι δοτική ή όχι. Κάποιες φορές αισθάνομαι ότι όντως δίνω και αυτό που δίνω δεν γίνεται αποδεκτό ως δώρο. Και κάποιες φορές θέλω να δώσω και δεν μπορώ. Και κάποιες φορές αισθάνομαι ότι έχω δώσει πάρα πολλά και δε θα έπρεπε.

Jim: Ναι. Αυτό είναι που αρχίζω να καταλαβαίνω. Κάποια πληγή. Φαίνεται να έχεις πληγωθεί – στο παρελθόν. Ότι ήσουν ευάλωτη και με κάποιο τρόπο πληγώθηκες στην πορεία.

Mary: Σε κάποιο βαθμό πονάω.

Jim: Σε μένα φαίνεται να πονάς τώρα, ειδικά γύρω από τα μάτια σου.

Mary: Το ξέρω και δεν θέλω να το κάνω … δεν θέλω να το δείχνω.

Jim: Εντάξει. Θα ήθελες να το μπλοκάρεις;

Mary: [καλύπτει τα μάτια της] Όταν το κάνω αυτό, δε μπορώ να σε δω.

Jim: Πράγματι.

Mary: Όταν το κάνω αυτό, δε μπορώ να δω κανέναν.

Jim: Απόλυτα σωστό. Όταν μπλοκάρω την καρδιά μου, δεν υπάρχει κανείς για μένα. Αυτή είναι η επιλογή μου.

Mary: Και γω την έκανα δική μου επιλογή.

Jim: Μ’ ευχαριστεί να σε κοιτάζω. Σε μένα, είσαι πολύ γενναιόδωρη αυτή τη στιγμή.

Mary: Είσαι πολύ γενναιόδωρος με μένα. Αισθάνομαι ότι είσαι. Σ’ ακούω να μου απαντάς και νιώθω ότι απαντώ σε σένα.

Jim: Είμαι περίεργος αν μπορείς τώρα να πας πίσω στον Paul για λίγο. Συνάντησέ τον και εξερεύνησε τι συμβαίνει.

Mary: Paul, θέλω να είμαι ζεστή μαζί σου και θέλω να είμαι γενναιόδωρη μαζί σου και νομίζω ότι μπορεί να σε πληγώσω αν είμαι έτσι. Τώρα είσαι δυο μέτρα και μερικές φορές θέλω πολύ να σε φτάσω και απλά να σου δώσω ένα φιλί για καληνύχτα ή απλά να σ’ αγκαλιάσω και δεν μπορώ να το κάνω πια.

Jim: Δεν μπορείς;

Mary: Δεν θα το κάνω. Δε θα το κάνω, γιατί ε… με σπρώξανε μακριά.

Jim: Έχεις πληγωθεί.

Mary: Ναι, έχω πληγωθεί. Paul, νομίζω ότι είναι δικό σου θέμα αν θέλεις να με σπρώξεις μακριά, αλλά αυτό δεν με σταματάει από το να πληγώνομαι.

Jim: Μ’ αρέσει αυτό, νομίζω ο Νίτσε είπε κάποτε στον ήλιο, "Δεν είναι δικό μου θέμα που εσύ λάμπεις πάνω μου"

Mary: Συνεχίζω να ελπίζω Paul, ότι όταν γίνεις 25 ή πας στο στρατό ή οτιδήποτε άλλο … ότι τότε θα μπορώ να σου δώσω ένα φιλί αποχαιρετισμού. [παύση] Θα προσπαθήσω να θυμάμαι αυτό που είπε ο Νίτσε στον ήλιο.

Jim: Εντάξει. Ήταν απόλαυση η δουλειά μαζί σου.

Mary: Σ’ ευχαριστώ.

* * * * *

Η θεραπεία Gestalt έγινε πρωτοπόρος για πολλές χρήσιμες και δημιουργικές καινοτομίες στη θεωρία και πρακτική της ψυχοθεραπείας. Αυτές ενσωματώθηκαν στη γενική άσκηση της ψυχοθεραπείας, συνήθως χωρίς αναγνώριση. Τώρα η θεραπεία Gestalt προχωρά στην περαιτέρω επεξεργασία και βελτίωση αυτών των αρχών.

Ανεξάρτητα από την επιγραφή, οι αρχές του υπαρξιακού διαλόγου, η χρήση της άμεσης φαινομενολογικής εμπειρίας του ασθενή και του θεραπευτή, η βάση της οργανισμικής αυτορύθμισης, η έμφαση στον πειραματισμό και τη συνειδητοποίηση, η στάση "δεν υπάρχουν πρέπει" από το θεραπευτή και η υπευθυνότητα του ασθενή και του θεραπευτή για τις δικές τους επιλογές, όλα σχηματίζουν ένα μοντέλο καλής ψυχοθεραπείας που θα συνεχίσει να χρησιμοποιείται από τους θεραπευτές Gestalt και άλλους.

Σαν ανακεφαλαίωση, παραθέτουμε ένα κατάλληλο απόσπασμα από τους Levitsky και Simkin (1972):

"Αν έπρεπε να διαλέξουμε μια βασική ιδέα που θα αποτελούσε ένα σύμβολο για την προσέγγιση Gestalt, θα μπορούσε κάλλιστα να είναι η έννοια της αυθεντικότητας, η αναζήτηση για την αυθεντικότητα… Αν δούμε τη θεραπεία και το θεραπευτή κάτω από το άπλετο φως της αυθεντικότητας, γίνεται φανερό ότι ο θεραπευτής δεν μπορεί να διδάξει αυτό που δεν γνωρίζει… Ένας θεραπευτής με κάποια εμπειρία, γνωρίζει πραγματικά μέσα του ότι επικοινωνεί στον ασθενή του, τους δικούς του [του θεραπευτή] φόβους όπως και το θάρρος του, την αμυντικότητά του όπως και την ειλικρίνειά του , τη σύγχυσή του όπως και την καθαρότητά του. Η κατάσταση συνειδητότητας του θεραπευτή, η αποδοχή και η παραδοχή αυτών των πραγματικοτήτων, μπορεί να είναι μια ιδιαίτερα πειστική επίδειξη της δικής του αυθεντικότητας. Προφανώς μια τέτοια στάση δεν αποκτιέται ξαφνικά. Μαθαίνεται και ξαναμαθαίνεται σε ολοένα μεγαλύτερο βάθος, όχι μόνο σε όλη τη διάρκεια της καριέρας κάποιου αλλά σε ολόκληρη τη ζωή του…"

Όροι και Προϋποθέσεις Αναδημοσίευσης Περιεχομένου

Συγγραφέας άρθρου: Παναγιώτα Δ. Κυπραίου Ψυχολόγος Υγείας (MSc) - Σωματική & Gestalt Ψυχοθεραπεύτρια (ECP) - Επόπτρια Σωματικής Ψυχοθεραπείας - Συντονίστρια Σχολών Γονέων  https://www.psychotherapeia.net.gr

Πηγές

Becker, E. (1993) "Growing Up Rugged: Fritz Perls and Gestalt Therapy" in The Gestalt Journal, The Gestalt Journal Press. (ανακτήθηκε από το διαδίκτυο στη διεύθυνση "http://www.gestalt.org/becker.htm" στις 20/10/03)

Fagan and Shepherd (1970) "The Paradoxical Theory of Change" in Gestalt Therapy Now, Harper Colophon. (ανακτήθηκε από το διαδίκτυο στη διεύθυνση "http://www.gestalt.org/arnie.htm" στις 20/10/03)

Wulf, R. (1996) "The Historical Roots of Gestalt Therapy Theory" in Gestalt Dialogue: Newsletter for the Integrative Gestalt Centre, Aotearoa, New Zealand. (ανακτήθηκε από το διαδίκτυο στη διεύθυνση "http://www.gestalt.org/wulf.htm" στις 20/10/03)

Wysong, J. (1994) "Introductions to Gestalt Therapy: Excitement and Growth in the Human Personality" in The Gestalt Journal, The Gestalt Journal Press. (ανακτήθηκε από το διαδίκτυο στη διεύθυνση "http://www.gestalt.org/phgintro.htm" στις 20/10/03)

Yontef, G. (1993) "Gestalt Therapy: An introduction." in Awareness, Dialogue, and Process, The Gestalt Journal Press. (ανακτήθηκε από το διαδίκτυο στη διεύθυνση "http://www.gestalt.org/yontef.htm" στις 20/10/03)

Yontef, G. (1992) "Considering Gestalt Reconsidered: A Review in Depth (of Gordon Wheeler’s Gestalt Therapy Reconsidered (1991))" in The Gestalt Journal, The Gestalt Journal Press. (ανακτήθηκε από το διαδίκτυο στη διεύθυνση "http://www.gestalt.org/gary.htm" στις 20/10/03)