Η έννοια του χαρακτήρα στη Σωματική Ψυχοθεραπεία

Μία από τις κεντρικότερες έννοιες της Σωματικής Ψυχοθεραπείας, είναι ο Χαρακτήρας [1].

Η ανάπτυξη της έννοιας του Χαρακτήρα, από τον Βίλχελμ Ράιχ αρχικά κι από επόμενους αργότερα, ήταν μία κίνηση προς τη δημιουργία μεγαλύτερης συνθετότητας και πολυπλοκότητας στην κατανόηση της ανθρώπινης φύσης και της ψυχικής ζωής, που σημαίνει επίσης, κι έναν επιπλέον βαθμό ελευθερίας στην εξέλιξη της θεραπευτικής τεχνικής.

Από ιστορική άποψη, η εισαγωγή της έννοιας του Χαρακτήρα γίνεται από την ψυχανάλυση. Πιο αναλυτικές αναφορές έχουμε από ορισμένους μαθητές του Φρόιντ, όπως π.χ. τον Otto Fenichel και τον Karl Abraham, ήδη στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν η Ψυχανάλυση διακρίνει τύπους προσωπικότητας, τους οποίους συσχετίζει με ορισμένα παθολογικά συμπτώματα. Από την άλλη πλευρά, αυτοί οι τύποι προσωπικότητας συσχετίζονται με «κολλήματα» στις διάφορες φάσεις ανάπτυξης του βρέφους και του παιδιού (καθηλώσεις στην ψυχαναλυτική ορολογία).

Όπως είναι γνωστό, η ψυχανάλυση φέρνει στο φως το γεγονός ότι το βρέφος και το παιδί διαθέτει μια σεξουαλικότητα με την ευρεία έννοια, ότι δηλαδή αντλεί ευχαρίστηση από το σώμα του, όταν επιτελεί τις φυσιολογικές σωματικές και νοητικές λειτουργίες του, οι οποίες όμως περιλαμβάνουν την αλληλεπίδραση με τη μητέρα (ή όποιον το φροντίζει ). Όλες αυτές οι αλληλεπιδράσεις θα καθορίσουν όχι μόνο την ενήλικη σεξουαλικότητα αλλά και το πώς το παιδί, ο έφηβος, ο ενήλικος θα καταλήξει να διαχειρίζεται την ψυχική και σωματική επιθυμία.

Οι λειτουργίες αυτές αρχικά είναι πολύ στενά συνδεδεμένες με το πεδίο Μητέρα, νοούμενο το πεδίο ως ένα περιέχον που περιλαμβάνει το σώμα της μητέρας, τους χειρισμούς της μητέρας στο σώμα του παιδιού, το πώς η μητέρα βλέπει και νοηματοδοτεί το βρέφος της. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, το θηλασμό, τη φροντίδα της καθαριότητας του μωρού, τον καθησυχασμό του, την αγκαλιά, το κούνημα, τη μεταφορά του κ.λ.π.

Αργότερα, για το παιδί προστίθεται και το πεδίο Πατέρας, που δρα ως ένα περιέχον σε άλλους τομείς των αναγκών και της επιθυμίας του παιδιού: στην αναπτυσσόμενη αυτονομία και θέληση, στο παιχνίδι, στη δημιουργία του δίπολου αρσενικό – θηλυκό κ.λ.π.

Συγκεκριμένες κατηγορίες/δομές προσωπικότητας -με κοινά στοιχεία μεταξύ τους- συσχετίζονται στην ψυχαναλυτική σκέψη με συγκεκριμένες ελλείψεις ή προβλήματα στα εξελικτικά αυτά στάδια. Αναφέρονται, για παράδειγμα, οι ψυχαναλυτές, σε υστερικές, ψυχαναγκαστικές ή μελαγχολικές προσωπικότητες, προχωρώντας έτσι σταδιακά από το σύμπτωμα στο δομικό υπόβαθρο που δημιουργεί το σύμπτωμα: τον Χαρακτήρα.

Η προσωπικότητα είναι ένας μόνιμος αλλά ευέλικτος τρόπος ύπαρξης, σκέψης, συμπεριφοράς που προσδίδει στον καθένα μας τη μοναδικότητά του. Ένα μέρος μας λειτουργεί φυσιολογικά στην επαφή μας με την εξωτερική πραγματικότητα κι ένα άλλο, που περιέχει τα απομεινάρια της παιδικής ιστορίας που δεν μπόρεσαν να έχουν μια φυσιολογική εξέλιξη, αποτελεί τις σκοτεινές πλευρές μας, τον Χαρακτήρα μας.

Ο Χαρακτήρας, στην Σωματική Ψυχοθεραπεία:

• είναι το μέρος της προσωπικότητας που φέρει την αναπαράσταση αυτής της παιδικής ιστορίας και που στην ενήλικη ζωή εκφράζεται μεταμφιεσμένη και εκλογικευμένη

• είναι ένας στερεότυπος μηχανισμός διαχείρισης του εαυτού μας, ασυνείδητος στο μεγαλύτερο μέρος του

• είναι ο συνηθισμένος τρόπος αντίδρασής μας απέναντι τόσο σε εξωτερικά ερεθίσματα ( γεγονότα της ζωής, περιβάλλοντος) όσο και στα εσωτερικά ερεθίσματα (ορμές, επιθυμίες, σκέψεις, συναισθήματα)

• είναι ένα μοντέλο αντανακλαστικής αντίδρασης όλου του οργανισμού, που ξεπερνάει σε ταχύτητα την εκ των υστέρων επέμβαση της λογικής μας.

Ο μηχανισμός αυτός υπήρξε απαραίτητος για την ψυχική επιβίωση του παιδιού σε αντίξοες συνθήκες: μικρότερη ή μεγαλύτερη αποστέρηση επαφής, υποστήριξης, συναισθηματικής τροφής, καταπίεση, υποτίμηση, ανάληψη γονεϊκού ρόλου από το παιδί, απόρριψη της αγάπης του κ.λ.π. κ.λ.π., για να μη μιλήσουμε για τις περιπτώσεις της κακοποίησης ή τις δυσκολίες στην εμβρυϊκή περίοδο, που δημιουργούν πολύ βαρύτερες συνθήκες και παθολογίες.

Το παιδί, επιστρατεύοντας όλες τις δυνάμεις του (σωματικές, νοητικές, συναισθηματικές) που διαθέτει την εποχή εκείνη, ανάλογες με την ηλικία του και την ανάπτυξη του Εγώ του, δημιουργεί έναν μηχανισμό απάντησης στα αρνητικά ερεθίσματα, η οποία εγγράφεται στο υποσυνείδητο και μονιμοποιείται.

Ως ενήλικος φέρει μέσα του αυτήν την πρωτογενή «λύση», την οποία ο εγκέφαλος θεωρεί απαραίτητη για την επιβίωσή του οργανισμού.

Πιο συγκεκριμένα, αναφερόμαστε στο ερπετοειδές και το λιμβικό σύστημα, που αφορούν αντίστοιχα τις στρατηγικές επιβίωσης (πάλη, φυγή, αναπαραγωγή) και τα συναισθήματα. Ο φλοιός ανταποκρίνεται δικαιολογώντας κι εκλογικεύοντας αυτή τη «λύση», χτίζοντας επάνω της συμπεριφορές, προθέσεις, ιδεολογίες.

“Φτιάχνουμε τον κόσμο στα μάτια μας έτσι, ώστε ο χαρακτήρας μας μέσα σε αυτόν να είναι απαραίτητος”

“Εγγράφεται στο υποσυνείδητο”: Ας χρησιμοποιήσουμε αυτήν την έκφραση, για να ρίξουμε φως στην έννοια του Χαρακτήρα.

• “εγγράφεται”: παραπέμπει σε ίχνος, όπως και η λέξη χαρακτήρας σχετίζεται με τις λέξεις χάραγμα, ίχνος

• “στο υποσυνείδητο”: ας θεωρήσουμε την υποσυνείδητη πλευρά του χαρακτήρα ως τις εγγραφές στο κεντρικό αποθηκευτικό σύστημα (ερπετοειδές - λιμβικό) και στο περιφερειακό αποθηκευτικό σύστημα (μυϊκό), τα οποία συνενώνονται μέσω του συμπαθητικού και παρασυμπαθητικού συστήματος (Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα -ΑΝΣ)

Η αρχική αναζήτηση του Φρόιντ για την έδρα της libido στο σώμα απαντήθηκε από τον Ράιχ ως εξής: Η διαχείριση της libido, της ενέργειας προς τη ζωή, γίνεται στο σώμα, μέσω του μυϊκού συστήματος, επηρεάζεται από το Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα (συμπαθητικό και παρασυμπαθητικό) και ταυτίζεται λειτουργικά με τη σκέψη και το συναίσθημα.

Ο Χαρακτήρας, λοιπόν, είναι ένας νοητικός, συναισθηματικός και σωματικός μηχανισμός.

Κάποιος λέει: “Θέλω οπωσδήποτε μια σχέση, κουράστηκα να είμαι μόνος”. Ο χαρακτήρας του λέει: Αν συνδεθείς, αν παραδοθείς στην αγάπη, θα απορριφθείς, θα εγκαταλειφθείς. Επίσης, λέει: “Ξέχνα το” (ενεργοποιώντας τον αμυντικό μηχανισμό της απώθησης). Δεν αντιλαμβάνεται ότι η μοναξιά τον προφυλάσσει από τους φόβους που νιώθει μπροστά σε μια σχέση: τον φόβο της παράδοσης στην αγάπη, τον φόβο της απόρριψης, τον φόβο της εγκατάλειψης. Αντιπαθεί τη μοναξιά του, αλλά ταυτόχρονα τη λατρεύει, την επιδιώκει, απορρίπτοντας σχέσεις ή κάνοντας σχέσεις “χαμένες” εκ των προτέρων.

Αυτή η εγκατάλειψη (πραγματική ή συναισθηματική) έχει όντως συμβεί στο παρελθόν κι έχει σημαδέψει τη ζωή του, όταν ήταν παιδί. Μπορεί να υπήρξε θάνατος του γονιού, απώλεια λόγω χωρισμού ή, απλώς, απορριπτική συμπεριφορά από τον γονέα. Ο ίδιος δεν συνδέει μεταξύ τους τα δύο γεγονότα – η σχέση είναι αφανής, υποσυνείδητη, όπως και η “ηθελημένη” μοναξιά.

Ο φόβος της προσέγγισης επενδύει και το μυϊκό σύστημα, όχι με τρόπο γενικευμένο, αλλά πιο εξειδικευμένο για το κάθε άτομο: τα μάτια αποφεύγουν, σβήνουν, ο λαιμός γίνεται άκαμπτος μπροστά στη νέα γνωριμία, η αναπνοή κρατιέται.

Γιατί είναι σημαντικό να το ξέρουμε αυτό; Διότι, αν στην αναλυτική διαδικασία, ο λαιμός χάσει την ακαμψία του, το συναίσθημα του φόβου, αλλά και η βαθιά επιθυμία της εγγύτητας έρχονται στο προσκήνιο της συνείδησης, έτοιμα να βρουν μια νέα λύση. Σ’αυτό το σημείο, οι νευρομυϊκές ασκήσεις (actings) που προτείνει η Νευροφυτοθεραπεία παίζουν τον ρόλο ανιχνευτή στην εξεύρεση αυτής της νέας λύσης.

Κάποιος λέει: «Δε θα υποταχθώ, δε θα συναινέσω!» Ο χαρακτήρας λέει: «Να είσαι καλός, γιατί θα τιμωρηθείς και θα μείνεις μόνος.» Το κεφάλι σκύβει, κρύβοντας την περηφάνια του, οι πλάτες κυρτώνονται, για να αντέξουν τα βάρη, η λεκάνη ακινητοποιείται, για να συγκρατήσει το θυμό.

Φυσικά, θα έχετε αντιπαθήσει φοβερά μέχρι τώρα τον Χαρακτήρα – όπως όλοι λατρεύουμε κι αντιπαθούμε τον δικό μας! Δεν ξέρω κανέναν που να μην αντιλαμβάνεται ακριβώς τι εννοεί ο Σωκράτης Μάλαμας στην “Πριγκιπέσα”:

«Μα είναι δώρο άδωρο ν’ αλλάξω χαρακτήρα, τζάμπα σωστός λογαριασμός, τζάμπα σωστός με το στανιό».

Από την πλευρά μου, θα τον χαρακτήριζα δεύτερη φύση, με την έννοια ότι δεν είναι μια ξεχωριστή ανεπιθύμητη περιοχή στην προσωπικότητα, αλλά διακλαδώνεται βαθιά μέσα της.

Μέχρι τώρα περιέγραψα τον χαρακτήρα ως αναστολή και ως προστασία.

Πότε ο χαρακτήρας μπορεί να γίνει κίνητρο εξέλιξης;

Είναι πάντα κίνητρο σε κάποιο βαθμό: Τι θα ήταν ο καλλιτέχνης χωρίς την κυκλοθυμία του ή ο χειρουργός χωρίς τον απωθημένο σαδισμό του; Γιατί κάποιος θα γινόταν πολιτικός ή ηθοποιός χωρίς το ψυχοπαθητικό ή το ναρκισσιστικό στοιχείο, πριμαντόνα χωρίς το υστερικό; Γιατί κάποιος θα γινόταν ψυχοθεραπευτής χωρίς τη στοματικότητα ή το μαζοχισμό;

Πότε, λοιπόν, γίνεται ο χαρακτήρας κίνητρο εξέλιξης; Όταν υποστεί επεξεργασία, όπως το μαλλί ή το πέτρωμα. Όταν αποβάλλει τα περιττά ή τα χειρότερα και αναδείξει την απαλότητά του ή τη δύναμη και τη λάμψη του. Μέσω αυτής της διαδικασίας θέτει σε κίνηση και ενεργοποιεί όλη την προσωπικότητα προς μια εξελικτική πορεία που συνεχίζεται για όλη τη ζωή. Τα προϊόντα ενός ανυπόφορου χαρακτήρα, όπως ένα σύμπτωμα, μια φοβία, το άγχος, ένα ψυχοσωματικό νόσημα, μια δυσφορία σε κάποιο τομέα είναι στην πραγματικότητα προσπάθειες αυτό-ίασης του συστήματος συναίσθημα-νούς-σώμα. Αν ακούσουμε αυτές τις προσπάθειες και τις περιθάλψουμε έγκαιρα, ευνοείται ολόκληρη η προσωπικότητα και η ποιότητα ζωής.

Τεράστια σημασία έχει σ’ αυτό το θέμα η πρόληψη, δηλαδή η παρέμβαση στη μικρή ηλικία ή σ’ αυτούς που φροντίζουν τις μικρές ηλικίες, με κατάλληλες παρεμβάσεις αυτογνωσίας και συμβουλευτικής.

Με λίγα λόγια, ας δεχτούμε τον εαυτό μας Ας δεχτούμε ότι η εξέλιξή μας στο δρόμο της δημιουργικότητας, της αγάπης και της σοφίας έχει χαραγμένα όρια και μονοπάτια, αλλά αυτό δεν την κάνει υποδεέστερη, ούτε την εμποδίζει από υψηλότερους στόχους.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

[1] Το κείμενο είναι από την ομιλία της διευθύντριας του ΕΙΝΑ (Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυροφυτοθεραπείας & Ανάλυσης Χαρακτήρα) Μαριλένας Κόμη στην Ημερίδα της ΠΕΣΩΨ (Πανελλήνια Ένωση Σωματικών Ψυχοθεραπευτών), στις 9 Μαϊου 2010.